تطور اندیشه سیاسی تشیع در دوره معاصر با تاکید بر تحولات50 ساله اخیر مکتب های نجف و جبل عامل

این پایان نامه براساس پاسخگویی به این سوال اصلی که «دلایل اصلی تغییر و تحول در تطور اندیشه سیاسی تشیع در دوره معاصر چیست؟ و در سیر این تطور، شکل گیری، رشد و بالندگی مکاتب نجف وجبل عامل و تاثیرات آنها بر تحولات سیاسی چگونه بوده است؟» انجام شده است. فرضیه پژوهش هم عبارت است از «تحول درونی دستگاه فقاهتی تشیع و پس از آن، تصادم با اندیشه های جدید؛ علت اساسی تطور اندیشه سیاسی تشیع است و متعاقب آن تحول وتطور اندیشه سیاسی مکاتب نجف وجبل عامل، در دهه های اخیر، تحت تاثیر اقتضائات زیست بومی آنها قرار گرفته است». بررسی مسیر تاریخی مذکور نشان می دهد وقوع دو اتفاق مهم در حرکت جدید نظام فقهی شیعی؛ دوره معاصر را بستر ارائه دیدگاه های حکومتی مشخص و تدوین نظریه های حکومتی از سوی اندیشمندان نموده است. اولین اتفاق مربوط به غلبه جریان عقلانیت بر اخباری گری در میان فقها در پیش از 200 سال قبل بود. این نراع تاریخی و اتفاق مهم؛ راه را برای اجتهاد شیعی در ابواب مختلف از جمله حکومت باز نمود. در این برهه، سیره عقلی و نهضت و جهاد عظیمی درجهان تشیع مسیر سرنوشت تفکر شیعی و به خصوص فقه و اندیشه سیاسی شیعی را متحول کرد. در پژوهش پیش رو، با هدف واکاوی سیر تاریخی اندیشه سیاسی تشیع، تحولات و تطورات این حوزه اندیشگی طی دویست سال اخیر بررسی شده است. با تقسیم و مرتبه بندی ادوار تاریخی این تفکر، غلبه جریان و گفتمان عقلانیت بر اخباریگری، به عنوان نقطه عطف، سیر این تحول مورد بررسی قرار می گیرد. دیدگاه ها و اندیشه های بزرگان سیاسی و اندیشه های شیعی نظیر صاحب جواهر، شیخ اعظم و میرزای شیرازی بررسی، و تأثیرات مهم مکتب سیاسی شیخ انصاری در ساخت سازه های اندیشه سیاسی شیعی تا زمان فعلی گفته خواهد شد.انقلاب مشروطه و عرضه مستقیم مفاهیم غربی در ساحت اندیشه شیعی، بر سرعت تحول و تطور دستگاه هاضمه فکری شیعی می افزاید. در این برهه، دسته بندی ها و اختلافاتی که میان اندیشمندان شیعی در فهم و بسط اندیشه غربی به وجود آمد، بررسی و ریشه یابی می شود. محصول تحول عقلانی و مواجهه با مدرنیته غربی، در سیر پایانی اندیشه شیعی، با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، در چارچوب نظریه مردم سالاری دینی به ظهور می رسد. این پژوهش نگاه ویژه ای به تحولات پنجاه ساله اخیر مکاتب اندیشه ای شیعی نجف و جبل عامل داشته است. قله رفیع اندیشه سیاسی شیعی در نجف، در این مدت، شهید سعید آیت الله محمدباقر صدر(ره) است که نقش مهم وبی بدیلی به لحاظ تغذیه فکری و عملی جریان حاکمیت دینی در عراق داشته است. در سایه سار این اندیشمند فرزانه، گروه ها و احزاب سیاسی دینی متعددی در عراق به وجود آمد که به صورت مشروح به آنها اشاره خواهد شد. مرجعیت دینی نجف نیز، همیشه به عنوان یک عامل مهم و تأثیرگذار در ساحت فکری و تحولات جوامع شیعی حضور داشته است. آیت الله سیدمحسن حکیم(ره)، آیت الله سید ابوالقاسم خوئی(ره) و آیت الله سید علی سیستانی در زمره مراجع عالیقدری هستند که به رغم عدم ارائه اندیشه سیاسی منسجم، نقش مهم و تأثیرگذاری در حوادث عراق و مکتب نجف داشته اند. مکتب جبل عامل نیز که به رغم سابقه درخشان و نقش مهمی که در ساخت جامعه شیعی دوره صفوی داشت، دوره ای از رخوت را طی می نمود، با حضور مردان بزرگی چون علامه شرف الدین و به دنبال آن امام موسی صدر، حیات علمی و عملی دوباره ای یافت. اندیشمندان بزرگ معاصر آن نظیر علامه مغنیه، علامه سید محمدحسین فضل الله و مرحوم علامه محمدمهدی شمس الدین بزرگانی بودند که با تدوین و ساماندهی اندیشه شیعی و دیدگاه های سیاسی، متناسب با شرایط و مقتضیات جامعه لبنانی، به ارائه نظریه پرداخته اند. علامه شمس الدین، اندیشمند سیاسی برجسته مکتب جبل عامل است که بیش از دیگران در این عرصه ورود نموده است. با پیروزی انقلاب اسلامی و تأثیرات گسترده آن، تفکر سیاسی جدیدی در لبنان نضج گرفت که به تدریج به گفتمان غالب شیعیان این خطه تبدیل شد. جنبش حزب الله، متأثر از اندیشه سیاسی امام خمینی(ره)، با حل معضل ارتباط با ولی فقیه عادل مستقر در کشور دیگر و شرکت در ساختار حکومتی یک کشور چند قومیتی که به لحاظ سهم دهی سیاسی نیز شیعیان در اقلیت قرار دارند، مرحله ای دیگر از بلوغ سیاسی اندیشه شیعی را به نمایش گذاشته است.